اقسام اجلاجل انسان در آیات قرآنی به دو بخش «اجل مسما» و «اجل معلق» تقسیم شده است. هر موجود زنده‌ای به حسب طبیعت و استعداد جسمی خود، تا مدت معینی می‌تواند زنده بماند که اگر مانعی در ادامه حیات وی رخ ندهد، او تا پایان عمر طبیعی خود زنده می‌ماند و حیات وی به گونه طبیعی پایان می‌یابد؛ این‌گونه مرگ را «اجل مسمّا» (اجل غیرقابل تغییر و تبدیل) گویند؛ اما اجل معلق تغییرپذیر است و به استناد علل ناقصه و مقتضیات، به وقوع می‌پیوندد؛ و بر اثر اعمال نادرست انسان ممکن است بسیار جلو بیفتد که عذاب‌های الهی یکی از آن‌هاست و برعکس بر اثر تقوا و نیکوکاری و تدبیر ممکن است بسیار عقب بیفتد. تمام آیاتی که بر تأخیرناپذیری مرگ در هنگام سرآمدن عمر دلالت دارند، بر اجل مسمّا منطبق هستند؛ زیرا تنها آن اجل است که به هیچ وجه تأخیرپذیر نیست. فهرست مندرجات۲ - انواع مرگ ۳ - اجل ۳.۱ - دیدگاه علامه حلی ۴ - معنای لغوی اجل ۴.۱ - دیدگاه علامه طباطبایی ۵ - انواع اجل ۵.۱ - اجل مسمّا ۵.۲ - اجل معلق ۶ - دیدگاه شیخ طوسی ۶.۱ - اول ۶.۲ - دوم ۷ - دلیل ترجیح دیدگاه اول ۷.۱ - روایتی از امام باقر ۸ - دیدگاه مفسران ۸.۱ - اجل مسما در روایات ۸.۲ - اجل معلق در روایات ۹ - اجل معلق در کتاب محو ۱۰ - تقدم و تأخر اجل معلق ۱۱ - علت تغییرناپذیری اجل مسما ۱۲ - تغییرپذیری اجل معلق ۱۳ - وجه تسمیه به اجل زودگذر ۱۳.۱ - مراد از آیه ۴ سوره نوح ۱۴ - تأخیرناپذیری مرگ و اجل مسمّا ۱۴.۱ - نمونه آیات ۱۴.۲ - توضیح ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - چیستی مرگمرگ، جدایی روح از جسد، و نیز زوال و برچیده شدن تعلق نفس به بدن است. [۲]
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۱۵، ص۶۸۵.
هر انسانی، مرگ را خواهد چشید. این پایان سیر طبیعی هر موجود مادی در دنیاست. اصل مرگ انسان در لوح محفوظ است و از قضای حتمی الهی است و به حکم «کل نفس ذائقة الموت» هیچ‌کس از آن مستثنا نیست؛ اما عمر خاص هر شخص و هنگام مرگ او، در لوح محو و اثبات است و تغییرپذیر است. [۴]
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۹، ص۴۲۵.
۲ - انواع مرگمرگ آدمی به دو سبب اصلی اتفاق می‌افتد، مرگ‌هایی که به سبب پایان یافتن توانایی و ظرفیت جسمی بدن فرا می‌رسد و از آن به مرگ طبیعی یاد می‌شود، و مرگ‌هایی که به سبب اتفاقات و رفتارهای آدمی رخ می‌دهد و از آن به مرگ اخترامی و زودرس و ناگهانی تعبیر می‌شود. ۳ - اجلزمان فرا رسیدن مرگ را اجل می‌گویند. ۳.۱ - دیدگاه علامه حلیعلامه حلی می‌گوید: «اجل، آن وقت معینی است که حادثه را با آن می‌سنجند». ۴ - معنای لغوی اجلاجل، در لغت دو معنا دارد: یکی مدت و زمان معین و دیگری سرآمد و سررسید مدت. ۴.۱ - دیدگاه علامه طباطباییبه نظر علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه)، معنای اصلی اجل تمام شدن مدت است و به طور مجازی در سررسید مدت نیز استعمال می‌شود. مراد خداوند در آیه «فاذا جاء اجلهم» همین معنای دوم اجل است؛ یعنی زمان فرا رسیدن مرگ انسان. ۵ - انواع اجلاجل انسان در فرهنگ قرآنی به دو بخش «اجل مسما» و «اجل معلق» تقسیم شده است. ۵.۱ - اجل مسمّااجل مسمّا تا اندازه‌ای شباهت به همان مرگ طبیعی دارد؛ هرچند که تفاوت‌هایی نیز میان آن دو وجود دارد. ۵.۲ - اجل معلقاجل معلق نیز شباهت‌هایی با مرگ ناگهانی دارد؛ البته بهتر است که از اجل معلق به «مرگ زودهنگام» یاد شود. از اجل مسمّا به «اجل حتمی»، «اجل محتوم»، «اجل مکتوب» و «اجل معین» نیز تعبیر می‌شود و از اجل معلق به «اجل مشروط و موقوف» و «اجل مقضی» نیز یاد می‌شود. ۶ - دیدگاه شیخ طوسیطبق نقل شیخ طوسی، درباره اجل انسان دو دیدگاه مطرح شده است: ۶.۱ - اولنخست این‌که هر انسانی، اجل مشخص دارد که با آن می‌میرد. ۶.۲ - دومدوم این‌که انسان دو اجل دارد: یکی تخلف‌ناپذیر و حتمی، و دیگری تقدیری. ۷ - دلیل ترجیح دیدگاه اولایشان البته پس از نقل این دو نظر، اولی را ترجیح می‌دهد؛ به دلیل آن‌که اجل، زمان حدوث مرگ و قتل است و با تقدیر، چیزی را اجل نمی‌گویند. البته دلیل این ترجیح، تمام نیست؛ زیرا این دو قسم، طبق مفاد آیه «هو الذی خلقکم من طین ثم قضی اجلا و اجل مسمّا عنده...»؛ («او کسی است که شما را از گل آفرید؛ سپس مدتی مقرر داشت (تا انسان تکامل یابد)؛ و اجل حتمی نزد اوست (و فقط او از آن آگاه است). با این همه، شما ( مشرکان در توحید و یگانگی و قدرت او) تردید می‌کنید»). استفاده می‌شود. [۹]
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۱۵، ص۶۹۰.
در این آیه شریفه هم کلمه اجل ذکر شده است و هم اجل مسمّا. بی‌گمان نمی‌توان هر دو را به یک معنا حمل کرد و دومی را تکرار اولی دانست؛ بلکه باید بین اجل به نحو مطلق و اجل مسمّا فرق گذاشت. همان‌گونه که دقت در روایات نیز بیانگر همین نکته است که برای انسان دو نوع اجل وجود دارد. [۱۱]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۲۳-۴۲۴.
در حدیثی، امام صادق (علیه‌السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود: «آنها دو اجل‌اند؛ اجل مشروط که خدا در آن هر چه بخواهد می‌کند و اجل محتوم». ۷.۱ - روایتی از امام باقرحمران بن اعین از امام باقر (علیه‌السلام) در مورد آیه فوق سؤال کرد، و آن حضرت فرمود: «آن دو اجل است: اجل محتوم و اجل موقوف». ۸ - دیدگاه مفسرانمفسران در تفسیر این دو اجل، دلایل مختلفی بیان کردند. در این میان، آن‌چه مورد پذیرش است، همان تفسیری است که غالب مفسران بیان داشتند. و آن این‌که: هر موجود زنده‌ای به حسب طبیعت و استعداد جسمی خود، تا مدت معینی می‌تواند زنده بماند که اگر مانعی در ادامه حیات وی رخ ندهد او تا پایان عمر طبیعی خود زنده می‌ماند و حیات وی به گونه طبیعی پایان می‌یابد، این‌گونه مرگ را «اجل مسمّا» گویند. ۸.۱ - اجل مسما در روایاتدر روایات، «اجل مسمّا» به اجل غیر قابل تغییر و تبدیل تفسیر شده است. و از جمله احکام و قضای حتمی پروردگار است که در ام الکتاب و لوح محفوظ، ثبت و غیر قابل تغییر می‌باشد. ۸.۲ - اجل معلق در روایاتاما اجل معلق تغییرپذیر است و به استناد علل ناقصه و مقتضیات، به وقوع می‌پیوندد. و بر اثر اعمال نادرست انسان ممکن است بسیار جلو بیفتد که عذاب‌های الهی یکی از آن‌هاست و بر عکس بر اثر تقوا و نیکوکاری و تدبیر ممکن است بسیار عقب بیفتد. ۹ - اجل معلق در کتاب محواجل معلق در کتاب محو و اثبات است؛ چنان‌که در قرآن می‌خوانیم: «هر اجلی، نوشته‌ای دارد. خداوند هرچه را بخواهد، محو و هرچه را بخواهد، اثبات می‌کند». ۱۰ - تقدم و تأخر اجل معلقدر روایتی آمده است: «اجل غیر مسمّا و موقوف قابل تقدم و تأخر است؛ اما اجل مسمّا قابل تغییر نیست». ۱۱ - علت تغییرناپذیری اجل مسمادر محدوده لوح محفوظ (ام‌الکتاب) همه چیز محفوظ از تغییر و زوال، و حتمی الوقوع است، و دعا، صدقه و... اثری در قضای حتمی الهی ندارد. در آیه مذکور، اجل مسمّا، به «عنده» تقیید یافت؛ پس اجل مسمّا نزد خداست و هرچه نزد خداست، ثابت می‌باشد. [۲۲]
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۹، ص۴۲۴.
کلمه «عنده» به معنای معلوم نزد خدا نیست؛ زیرا اجل غیر حتمی هم معلوم نزد اوست. مضمون این دو آیه کنار هم قیاس شکل اول را می‌سازند: اجل مسمّا عندالله است (صغرا)؛ و هر آن‌چه عندالله است، باقی است (کبرا)، پس اجل مسما پایدار و تغییرناپذیر است (نتیجه). ۱۲ - تغییرپذیری اجل معلقاما امور در لوح محو و اثبات که محدوده قدر الهی است، تغییرپذیر هستند. فقط خدا می‌داند که این شخص با حسن اختیارش دعا می‌کند، یا صله رحم انجام می‌دهد و عمرش طولانی می‌شود و دیگری با سوء اختیارش به سبب عاق والدین یا قطع رحم، از مواهبی بی‌بهره می‌ماند. [۲۴]
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۹، ص۴۲۶.
۱۳ - وجه تسمیه به اجل زودگذراز آن جایی که اجل معلق ارتباط تنگاتنگی با رفتار و اعمال آدمی می‌یابد، از آن به عنوان اجل زودهنگام نیز یاد می‌شود؛ زیرا شخصی که گرفتار اجل معلق می‌شود، می‌بایست به طور طبیعی و براساس اجل مسمّای الهی، عمر بیش‌تری می‌داشت، ولی به سبب اعمال و رفتارهایی، آن زمان از میان می‌رود، عمرش کوتاه شده و گرفتار مرگ معلق می‌شود. انسان با اعمال خویش شرایط زیستی خود را در دنیا دگرگون کرده و کم و زیاد می‌کند. این‌گونه است که با کارهای نیک، اجل معلق را به تأخیر می‌افکند تا شرایط بهتری برای کمال خود فراهم آورد؛ یا آن‌که با کارهای بد و گناهان خویش، مرگ را پیش می‌اندازد و فرصت ادامه حیات را از خود می‌گیرد؛ ۱۳.۱ - مراد از آیه ۴ سوره نوحچنانکه آیه: «(تا) برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید و (اجل) شما را تا وقتی معین به تأخیر اندازد. اگر بدانید، چون وقت مقرر خدا برسد، تأخیر بر نخواهد داشت»؛ اشاره دارد به این‌که گناه، مرگ را پیش می‌اندازد و توبه و مغفرت الهی، مرگ را تا اجل مسمّا به تأخیر می‌اندازد؛ لذا در بعضی روایات، عمر مردم بیش‌تر منتسب به اعمال خوب و بد آنها شده است. ۱۴ - تأخیرناپذیری مرگ و اجل مسمّاانطباق آیات دال بر تأخیرناپذیری مرگ بر اجل مسمّا: با توجه به تفسیری که از اجل معلق و اجل مسمّا شد، همه آن آیاتی که بر تأخیرناپذیری مرگ در هنگام سرآمدن عمر دلالت دارند، بر اجل مسمّا منطبق هستند؛ زیرا اجل مسمّاست که تأخیر و تغییرپذیر نیست. ۱۴.۱ - نمونه آیاتـ «و هرکس اجلش فرا رسد، هرگز خدا (آن را) به تأخیر نمی‌افکند، و خدا به آن‌چه می‌کنید، آگاه است». ـ «بگو: برای خود زیان و سودی در اختیار ندارم، مگر آن‌چه را که خدا بخواهد. هر امتی را زمانی (محدود) است. آن‌گاه که زمانشان به سر رسد، پس نه ساعتی (از آن) تأخیر کنند و نه پیشی گیرند». ـ «و برای هر امتی اجلی است؛ پس چون اجلشان فرا رسد، نه (می‌توانند) ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش». ۱۴.۲ - توضیحدر این آیات منظور از «اجل» همان مرگ حتمی است؛ یعنی وقتی انسان به عمر نهایی خود رسید، همان مرگ حتمی و طبیعی او فرا می‌رسد و قابل تغییر و برگشت نیست. پس این آیات شامل مرگ‌های زودرس و نابهنگام نمی‌شود. بنابراین آن دسته از آیاتی که در قرآن به تقدیم و تأخیرناپذیری مرگ اشاره دارد، بر اجل مسمّا منطبق هستند. ۱۵ - پانویس۱۶ - منبعپایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «اقسام اجل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۲۰. |